در این‏ها لازم است به مسئله رضا از دیدگاه معارف اسلامى اشاره شود تا حقیقت جمله امام صادق علیه السلام درباره فتح قلب روشن گردد.

رضا از مقامات عالى سلوک است؛ یعنى: ماوراى آن مقامى نیست، بلکه آخرین مرحله ورزش اخلاقى و تهذیب نفس است.

سالک همین که به برکت کشف و شهود از شرک خفى بیرون آمد و به دل و جان موحّد شد و خدا را منبع هر خیر و برکت شمرد و نیز معتقد شد که او قادر و قاهر بر همه اشیا و عالم به حاجت هر موجودى است و از غیر او از هیچ چیز نباید ترسید و نیز به هیچ چیز دیگر نباید امیدوار باشد، به مقام رضا رسیده است.

البته مقتضى این عقیده توکّل و دل بستن به مولا خواهد بود و هرچه در عالم توحید محکم‏تر باشد، توکلّش بیش‏تر خواهد بود و چون توحید و توکّل حاصل شود بى‏تردید به مقام رضا واصل خواهد شد و ناچار به داده خدا رضا خواهد داد و از جبین گره خواهد گشود و معتقد خواهد شد که در طریقت هرچه پیش سالک آید خیر اوست.

رضا ثمره محبّت واقعى‏

رضاى به قضاى الهى ثمره محبّت کامل به خداست و عبارت است از این که قلب بنده در تحت حکم خداوند ساکن باشد و به تقدیر اذعان کند و معتقد شود که خداوند در قسمت خود نسبت به عبد خویش اشتباه نکرده و هیچ‏گاه خطایى بر قلم صنع نرفته و هرکه را هرچه داده بجا داده، پس حسد نبرد و به داده خدا اعتراض نکند، بلکه هرچه واقع شود همه را خیر بیند و به آن راضى باشد، تا خدا از او راضى باشد.

خوش‏بینى و انبساط خاطر، انشراح صدر و خالى بودن از حرص و حسد، بلند همّتى عارف و مناعت طبع و آزادمنشى او- که غالباً در گفته‏هاى عرفانى عرفاى‏ بزرگ محسوس است- ناشى از همین صفت رضاست‏ «1».

رضا به قضاى الهى نوعى از نیرو و استعداد به روح مى‏بخشد که حقیقت جریانات هستى را درمى‏یابد، نه به آن معنى که به وسیله علوم تفصیلى مانند فیزیک و شیمى و تشریح و گیاه‏شناسى به جزئیات و مشخصات و روابط حقایق هستى آگاه مى‏شود، بلکه مانند کسى که به هیچ وجه از تکنیک موسیقى اطلاع ندارد و نمى‏داند آیا اجزاى دستگاه مفروض از چوب است یا فلز ولى آهنگى که به وسیله آن نواخته مى‏شود، براى او قابل درک و گویى با اعماق روحش درهم مى‏آمیزد.

کسى که آهنگ یک وسیله موسیقى را کاملًا دریابد، به طور یقین تمام اجزاى آن وسیله را مناسب و منظم مى‏بیند، گویى خود اوست که سازنده وسیله مزبور است و بدان جهت که آهنگ مفروض نه تنها مطلوب اوست، بلکه با همه سطوح روح او آشنایى داشته و آن سطوح را مى‏نوازد، لذا تمام اجزاى وسیله مفروض و ترکیباتش را جزئى از روح خود مى‏داند.

این حالت شگفت‏انگیز روانى را به هیچ وجه نمى‏توان منکر شد. نهایت امر این است که این گونه دریافت در جهان هستى احتیاج به توضیح دارد.

گروهى عقیده دارند که این حالت جز برداشته شدن پرده از روى واقعى روح چیز دیگرى نیست؛ زیرا روح آدمى نمونه مجرّد تمام هستى عینى را در خود دارد، تموّجات طبیعت و هوى و هوس‏هاى حیوانى پرده‏اى بسیار ضخیم روى این قیافه روح انداخته است، وقتى که رشد روح آدمى به حد اعلا مى‏رسد، پرده یا مانع کنار مى‏رود و تمام هستى در روح نشان داده مى‏شود.

گروه دیگر مى‏گویند: این‏طور نیست، بلکه روح به جهت تحصیل ارتباط با خدا به وسیله فعالیت عقل و وجدان، شبیه به آینه صیقلى مى‏شود که تمام هستى در آن روح واقعاً نمودار گشته و روشن مى‏شود.

معناى رضا در کلام مولوى‏

مولوى در توضیح مسئله رضا مى‏گوید:

بهلول به یک مرد الهى مى‏رسد و از او مى‏پرسد: در چه حالى؟ مرا هم از حالت خود آگاه کن. آن مرد الهى مى‏گوید: شما از حال کسى مى‏پرسید که همواره جهان به مراد او مى‏گردد این است حال من، آن همه سیلاب‏ها و جویبارها و ستارگان فروزان طبق خواسته او حرکت مى‏کنند، زندگى و مرگ نمودهاى هستى مانند مأموران عالى رتبه او هستند که کو به کو و نقطه به نقطه به حرکت درآمده‏اند، حال کسى را مى‏پرسى که هرجا بخواهد دلدارى، وهرجا که بخواهد تبریک وتهنیت مى‏فرستد.

سالکان راه حق و حقیقت مطابق خواسته او سیر مى‏کنند و درماندگان راه تکامل هم در دام او محبوسند، هیچ دندانى بدون رضا و فرمان او در دهان کسى نمى‏جنبد و بدون میل او برگى از درخت به زمین نمى‏افتد و بدون اراده او هیچ‏کس رهسپار دیار مرگ نمى‏گردد.

بهلول مى‏گوید: اى مرد الهى! راست مى‏گویى، از شکوه و حشمت و قیافه تو پیداست، تو همان شخصى که مى‏گویى، بلکه صد مرتبه بالاتر، ولى براى من هم چگونگى و علّت این حالت شگفت‏انگیز روحى را روشن کن تا مردم با فضل و فضول پیشه‏گان هم از دل و جان این وضع را که توصیف کردى بپذیرند.

اگر گوینده کامل سفره حقایق را باز کند، هرگونه غذا در سفره او پیدا خواهد شد، تا هیچ میهمانى بى‏غذا نماند و هرکس خوراک شایسته خود را بخورد، مانند قرآن که داراى هفت بطن است و همه مردم از خاص و عام مى‏توانند غذاى روح خود را از آن هفت بطن دریابند.

آن مرد الهى گفت: این مسئله پیش عموم مردم یقین است که هستى پیرو امر الهى است، هیچ برگى بدون قضا و حکم آن خداوند بزرگ بر زمین نمى‏افتد، او خدایى است که تا به غذا دستور ورود به گلو ندهد، لقمه به گلو وارد نمى‏گردد.

جنبش و فعالیت تمایلات و مى‏خواهم‏ها که زمام امور آدمى را به دست گرفته‏اند در مقابل امر آن خداى بى‏نیاز رام و تسلیم‏اند، بدون فرمان ازلى نافذ خداوند، امکان ندارد که ذره‏اى در زمین و آسمان‏ها به حرکت درآید و یا چرخى به گردش آید.

کیست که بتواند همه رگ‏هاى درختان را بشمارد؟ هیچ‏کس؛ زیرا بى‏نهایت در گفتگوى محدود هرگز نمى‏گنجد. به طور خلاصه بگویم: هیچ کارى به جز با امر پروردگار صورت نمى‏گیرد. وقتى که قضاى حق مورد رضاى بنده‏اش قرار گرفت، در مقابل تمام فرمان‏هاى حق مانند یک بنده ناچیز مقهور اراده او مى‏گردد.

این بندگى را از راه تکلّف و با انگیزه مزد و پاداش به دست نمى‏آورد، بلکه طبیعت حیوانى خود را از دست داده، طبع جدیدى به دست آورده است که به مقام بندگى نایل آمده است. او دیگر زندگى را براى خود نمى‏خواهد، بلکه محکوم به حکم خداوند بى‏نظیر است.

در هرجا دستور ازلى الهى راهى را معین کرده است، چه زندگى و چه مرگ آن راه را خواهد رفت.

زندگى او براى خداست، نه براى به دست آوردن گنج. مرگ او از اشتیاق به خداست نه از ترس رنج و بیمارى.

ایمان و عباداتش انگیزه‏اى جز دریافت شایستگى خدا به ایمان و پرستش چیز دیگرى نیست، او براى رسیدن به بهشت و درختان و جویبارهاى بهشتى کارى نمى‏کند، چنان که ترک کفر و معاصى براى او انگیزه‏اى جز وجه اللّه الاعظم ندارد.

ترس از آتش نمى‏تواند محرّک او به برکنارى از کفر و معصیت بوده باشد.

خنده او موقعى است که در مقابل قضاى الهى، رضا و تسلیم را مانند حلواى شکرین مى‏چشد.

آیا بنده‏اى که به این حال روحى باعظمت نایل شود، جهان به امر و فرمان او نمى‏گردد؟

مرگ او و مرگ فرزندانش در راه خدا و طبق مشیّت او مانند حلوایى است که در گلویش فرو مى‏رود. جان کندن فرزندان از نظر آن انسان با وفا و جنازه آن فرزندان مانند میوه‏هاى چیده شده از درخت در مقابلش جلوه مى‏کند، پس چنین شخصى به دعا کردن نیازى ندارد، مگر این که رضاى خدا را در دعا و نیایش ببیند «2».

آرى، رضاى در برابر مولا و خواسته‏ها و تقدیرات و قضایش، شیرین‏ترین میوه براى سالک راه است و رضاى نسبت به حق از بهترین حالات پرارزش قلب انسانى است و فتح و گشایش دل به حال رضاست. وَفَتْحُ الْقَلْبِ فى الرِّضا عَنِ اللّهِ.

و به قول عارف دل آگاه، حاج ملا هادى سبزوارى:

معناى رضا در کلام فیض‏

فیض، آن شخصیت بزرگ علمى و اخلاقى در کتاب «الحقایق» درباره تحصیل رضا مى‏گوید:

انسان باید بداند هر امرى را که خداى تعالى در نامه قضاى او ثبت کرده و در موقع مقتضى جارى فرموده به صلاح اوست و انسان عالم به حقیقت نیست و وسیله‏اى براى درک واقعیّت آن ندارد و هرچه غصّه بخورد و اندوهناک شود فایده‏اى ندارد و قضاى الهى را بدین وسیله نمى‏تواند تغییر دهد، چه آن که بدیهى است، هر امرى که مقدّر است موجود مى‏شود و هرچه پرونده تقدیر آن امضا نشده پیدا نمى‏گردد.

و نیز بلا شک ندامت برگذشته و تدبیر و چاره‏جویى براى آینده، برکت را از وقت سلب مى‏کند و به نتیجه‏اى نمى‏رسد و موجبات شکنجه شخص را فراهم مى‏سازد، بلکه باید عاشق حق طورى رفتار کند که درد و رنج را احساس ننماید، مانند آدم عاشق که در راه رسیدن به معشوق، هیچ‏گونه خطر و ناراحتى در خود احساس نمى‏کند و نیز علم به پاداش بى‏اندازه خدا، شدت و زحمت او را خنثى مى‏سازد. چنان که شخص بیمار، براى رفع بیمارى خانمان سوز خود از خوردن‏ هیچ‏گونه داروى تلخ طبیعت روگردان نمى‏باشد و شخص بازرگان براى سود تجارت خود تمام خطرات دریا و صحرا را بر خود هموار مى‏سازد و بالاخره کار خود را به خدا که بیناى به بندگان است تفویض نماید.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: اخلاق نبىّ اکرم صلى الله علیه و آله این نبود که هرگاه چیزى از او گرفته شود، بگوید اگر غیر از این‏طور مى‏شد، بهتر بود.

یعنى حضرتش در برابر هرگونه قضاى الهى تسلیم بود و چون و چرایى نداشت، وَفَتْحُ الْقَلْبِ فى الرِّضا عَنِ اللّهِ.

بیان دو طریق براى ایجاد رضایت‏

آرى، دوستى محبوب کارى مى‏کند که انسان در برابر تمام خواسته‏ها و افعال او راضى باشد و دم از اعتراض نزند و این معنى از دو راه متصوّر است.

یکى آن که به کلّى نیروى احساس درد را در خود خنثى نماید، چنان که جاى دردخیز را در خود مشاهده کند ولى ناراحت نگردد، جراحت را بر بدنش احساس کند امّا از درد خبردار نشود، بهترین نمونه‏اش مرد مبارزى است که در میدان کارزار در حالى که به تمام معنى خشمگین شده، یا ترسى بر او وارد گردیده، مجروح مى‏شود و او از این جراحت خبردار نمى‏گردد، ولى وقتى بدن خود را خونین دید، متوجه مى‏شود که جراحتى بر بدنش وارد آمده، بالاتر از این آدمى که براى انجام کار قریب الفوتى که با عجله مى‏دود، تصادفاً خارى به پایش فرو مى‏رود و او از آنجا که تمام فکرش متوجه انجام کار است از خار و سوزش آن خبر نمى‏شود!!

علت این معنا آن است که قلب آدمى وقتى مستغرق به امرى است از غیر آن غافل است.

هم چنین شخص عاشقى که اصولًا کلیه همّ و غمّ خود را مصروف مشاهده‏ جمال معشوق نموده و به حبّ او دلباخته گردیده، گاهى اوقات از محبوبش آزار و صدمه مى‏بیند، لکن بر اثر حبّ و علاقه زیاد، توجهى به آزار و صدمه پیدا نمى‏کند، این گونه از خود گذشتگى‏ها در برابر غیر خدا به انسان دست مى‏دهد، چه برسد به این که مسئله از ناحیه حضرت حق باشد!!

بنابراین کسى که به قدر سر سوزنى فریفته جمال مطلق شود، چنان حالت حیرت و بى‏خودى به او دست مى‏دهد که به کلّى سر از پا نشناخته و هیچ امرى را از جانب معشوق ناگوار احساس نمى‏کند.

اما صورت دوّم، عاشق احساس درد مى‏کند و خود را گرفتار مى‏بیند، اما به این درد و گرفتارى خشنود و بلکه راغب بوده و خود را به حکم عقل، مرید آن مى‏شمارد، گرچه با طبع او موافق نباشد.

مانند آدمى که پیش رگ زن مى‏آید و از او درخواست مى‏کند تا او را رگ بزند و یا حجامت کند، این آدم در عین این که درد را احساس مى‏کند، امّا تن به قضا داده و با رغبت تمام از این عمل استقبال مى‏کند و با کشیدن آن همه درد از حجامت کننده تشکر هم مى‏نماید! «3» این است حالت رضا که نتیجه عشق انسان به خدا است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحث در آثار و افکار و احوال حافظ: 312.

(2)- تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى: 7/ 419.

(3)- الحقایق: 318.